Zachowek w nowych przepisach: ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej, która weszła w życie w maju tego roku, wprowadza także nowelizację Kodeksu cywilnego w zakresie prawa spadkowego. Znaczna część zmian wynika z konieczności uregulowania prawnego dziedziczenia funduszu założycielskiego i mienia fundacji rodzinnej, jednak niektóre istotne zmiany nie mają związku z fundacją rodzinną, a objęły wszystkie osoby uprawnione do zachowku lub obowiązane do jego zapłaty. Największą modyfikację przepisów dotyczących zachowku zawiera nowo dodany art. 9971 k.c., po wprowadzeniu którego dochodzenie zapłaty zachowku może się wydłużyć, a w niektórych przypadkach zobowiązany może wręcz uniknąć zapłaty pełnej kwoty zachowku.
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, mającą na celu ochronę interesów majątkowych osób, które przy dziedziczeniu ustawowym byłyby powołane do spadku z mocy ustawy, ale których spadkodawca (w sytuacji dziedziczenia testamentowego) nie uwzględnił adekwatnie lub wcale w testamencie. Prawo spadkowe przyznaje pierwszeństwo dziedziczeniu testamentowemu. Jeśli spadkodawca pozostawił po sobie testament, może się okazać, że przekazał cały swój majątek pomijając przy tym niektóre osoby z najbliższej rodziny, lub przekazując im ledwie symboliczny spadek. Osobami uprawnionymi do zachowku w takiej sytuacji są właśnie osoby najbliższe, tj. zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w dziedziczeniu ustawowym, chyba że uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy – wówczas jest to dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Raty lub obniżenie kwoty zachowku
Obowiązani do zapłaty zachowku są spadkobiercy wskazani w testamencie, osoby, na rzecz których uczyniono zapisy windykacyjne oraz osoby obdarowane przez spadkodawcę. Niejednokrotnie otrzymanie spadku, zapisu lub darowizny może rodzić nieprzewidziane trudności dla ww. osób, które stają się jednocześnie obowiązanymi do zapłaty znacznych kwot pieniężnych na rzecz uprawnionych do zachowku (np. liczonych od wartości przekazanej przez spadkodawcę nieruchomości). W przypadku, gdy od spadkodawcy otrzymają przedsiębiorstwo, zachodzi obawa że w celu zapłaty zachowku będą musieli zbyć majątek przedsiębiorstwa, co mogłoby z kolei uniemożliwić dalsze funkcjonowanie takiej firmy. Taka sytuacja może też dotyczyć fundacji rodzinnej: gdyby w celu zapłaty zachowku fundacja musiała zlikwidować wniesioną doń firmę rodzinną, byłoby to nieracjonalne z punktu widzenia celu powstania fundacji rodzinnej.
Remedium na ten stan rzeczy ma być nowo dodany art. 9971 k.c., zgodnie z którym:
- Obowiązany do zapłaty zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności lub rozłożenia płatności na raty (rozłożone na nie dłużej niż 5 lat, przy czym w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin płatności rat na okres nie dłuższy niż 10 lat.);
- Obowiązany do zapłaty zachowku może żądać jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego, przy czym w razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany na wniosek uprawnionego zwraca mu sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek, ale zwrotu takiego nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.
Przepis ten stosuje się również do postępowań o zapłatę zachowku wszczętych przed wejściem w życie ustawy.
W praktyce nowy przepis z jednej strony zapewni ochronę interesów obowiązanych do zapłaty zachowku, dając im więcej czasu na spłatę zobowiązania, lub wręcz prowadząc do obniżenia zachowku. Z drugiej strony jednak nowy przepis mniej korzystnie kształtuje sytuację uprawnionych do zachowku, którzy będą w takich przypadkach otrzymywać mniejsze sumy, lub dłużej czekać na spłatę. Rodzi także ryzyko wieloletnich sądowych sporów o zasadność obniżenia kwoty zachowku czy rozłożenia płatności na raty.
Nowością w przepisach jest także pomniejszenie należnego zachowku nie tylko o wartość darowizn i zapisów windykacyjnych, które otrzymał uprawniony do zachowku od spadkodawcy, ale także o wartość świadczeń od fundacji rodzinnej i wartość mienia otrzymanego w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. W niektórych przypadkach uprawniony będzie także mógł dochodzić uzupełnienia zachowku przez fundację rodzinną lub osoby, które otrzymały mienie fundacji w związku z jej rozwiązaniem, gdy nie będzie mógł go otrzymać zachowku od spadkobierców.
Zrzeczenie się prawa do zachowku
Istotną nowością jest uregulowanie ustawowe zrzeczenia się prawa do zachowku. Co do zasady umowy dotyczące spadku są niedopuszczalne, z wyjątkiem umowy mającej za przedmiot zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego. Do tej pory kwestią sporną w orzecznictwie było to, czy zrzeczenie się samego prawa do zachowku (bez zrzeczenia się dziedziczenia w ogóle) może zostać analogicznie postanowione umową pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą. Nowelizacja art. 1048 k.c. przewiduje, że zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Ponadto ustawodawca doprecyzował, że zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć. Tym samym te kwestie zostały ostatecznie uregulowana ustawowo i nie powinny budzić dalszych wątpliwości.